Jean-Paul Sartre

Jean-Paul Sartre (1905-1980) był francuskim powieściopisarzem, dramaturgiem, eseistą i filozofem. Przedstawicielem egzystencjalizmu.

Jean-Paul Sartre był laureatem Nagrody Nobla w dziedzinie literatury za rok 1964, jednakże twórca przyjęcia nagrody tej odmówił.

Jean-Paul Sartre – życiorys

Młodość

Sartre stracił ojca w młodym wieku i dorastał w domu swojego dziadka ze strony matki, Carla Schweitzera. Jako mały chłopiec zwykł często wędrować po paryskich Ogrodach Luksemburskich w trudnym poszukiwaniu towarzyszy zabaw. Wiele o jego dzieciństwie mówi jego szczytowe dzieło, genialna autobiografia Sartre’a zatytułowana „Słowa” (1963), książka opowiadająca o przygodach matki i dziecka w parku, kiedy przechodząc od grupy do grupy – w próżnej nadziei na akceptację – w końcu oboje wycofują się na szóste piętro swojego mieszkania ”na wysokościach, na których mieszkają sny ”. To „Słowa” właśnie, nad którymi pisarz pochylał sie z biegiem lat coraz częściej, miały w nim uratować dziecko. Niekończące się, zapisywane mozolnie strony pisma były dla Sartre’a rzeczywistą ucieczką od świata, który początkowo miał go odrzucić, ale i świat który w końcu mógł dzięki temu odbudować według własnego upodobania. Pomogła mu w tym doskonale ujęta w „Słowach” matka, kobieta, której pełna akceptacja sprawiła, że pisarz przezwyciężył ostatecznie swoje kompleksy. Jako człowiek zezowaty i niskiego wzrostu miał bowiem wkrótce zostać postacią dyktującą światu swoje warunki.

Sartre uczęszczał do paryskiego liceum Henryka IV, a później, po ponownym ślubie matki, do liceum w La Rochelle. Stamtąd udał się do prestiżowej wyższej uczelni École Normale Supérieure, którą ukończył w 1929 roku. Sartre zawczasu opierał się temu, co nazywał „małżeństwem burżuazyjnym”. Będąc jeszcze studentem założył ze swoją Simone de Beauvoir związek, który pozostał udanym związkiem partnerskim. Wspomnienia Simone de Beauvoir zawarte w jej późniejszych dwóch książkach na ten temat stanowią intymną relację z życia Sartre’a od lat studenckich do połowy lat ’50. Zarówno jednak w École Normale Supérieure jak i później, podczas swoich studiów na Sorbonie, Sartre miał poznać kilka osób, które zostały pisarzami wielkiej sławy; wśród nich byli Raymond Aron, Maurice Merleau-Ponty, Simone Weil, Emmanuel Mounier, Jean Hippolyte, czy wreszcie Claude Lévi-Strauss. Od 1931 do 1945 roku Sartre uczył w liceach w Le Havre, Laon oraz w Paryżu. Dwukrotnie ta kariera została przerwana, raz przez rok studiów w Berlinie, a drugi raz, kiedy Sartre został powołany w 1939 roku do służby wojskowej podczas II wojny światowej. W 1940 roku trafił do niewoli, rok później jednak wolność odzyskał, wracając do Paryża.

Mdłości

Jeszcze zanim jednak wojna wybuchła, podczas swoich lat nauczania w Le Havre, Sartre opublikował „La Nausée” (1938; „Mdłości”), jego pierwsze dzieło szeregujące autora w kategoriach pisarskiej sławy. Ta powieść, napisana w formie pamiętnika, opowiada o uczuciu odrazy, jakiego doświadcza bohater w obliczu świata materii – nie tylko świata innych ludzi, ale samej świadomości własnego ciała. Zdaniem niektórych krytyków „La Nausée” należy postrzegać jako przypadek patologiczny, formę neurotycznej ucieczki. Tym niemniej należy docenić tą twórczość jako dzieło najbardziej oryginalne, zaciekle indywidualistyczne, w tym antyspołeczne, zawierające na swoich łamach wiele wątków filozoficznych, które później Sartre zdołał pomyślnie rozwinąć.

Jako fenomenolog

Sartre przejął od niemieckiego filozofa Edmunda Husserla metodę fenomenologiczną, która proponuje dokładny, bezstronny opis, a nie dedukcję, i zastosował ją z wielką wprawą w trzech kolejnych publikacjach: „L’Imagination” (1936; „Wyobraźnia”), Esquisse d ’ une théorie des émotions (1939; „Zarys teorii uczuć”) i „L’Imaginaire: Psychologie phénoménologique de l’imagination” (1940; „Wyobrażenie. Psychologia fenomenologiczna wyobraźni”). Ale przede wszystkim w „L’Être et le néant” (1943; „Byt i nicość”) Sartre objawił się jako mistrz wybitnych filozoficznych talentów. Autor stawia ludzką świadomość, czyli brak rzeczy (néant), w opozycji do bytu lub rzeczowości (être). Świadomość nie jest materią i tym samym wymyka się wszelkiemu determinizmowi. Przesłanie, ze wszystkimi implikacjami, jakie zawiera, jest pełne nadziei; jednak nieustanne przypominanie, że ludzkie wysiłki są i pozostają bezużyteczne, czyni tę książkę również tragiczną.

Praca po II wojnie światowej

Sartre, pisząc swoją obronę wolności jednostki i godności ludzkiej, zwrócił uwagę na koncepcję odpowiedzialności społecznej. Przez wiele lat okazywał wielką troskę o biednych i wszelkiego rodzaju wydziedziczonych. Jako nauczyciel odmówił przykładowo noszenia krawata, jak gdyby mógł w ten sposób porzucić swoją klasę społeczną, tym samym zbliżając się do współpracownika. Sama wolność, która czasami w jego poprzednich pismach wydawała się być bezinteresowną działalnością, która nie potrzebowała żadnego szczególnego celu, aby być wartościową, stała się narzędziem ludzkiej walki w jego broszurze „L’Existentialisme est un humanisme” (1946; „Egzystencjalizm jest humanizmem”) . Wolność oznaczała teraz społeczną odpowiedzialność. W swoich powieściach i sztukach Sartre zaczął przekazywać swoje etyczne przesłanie całemu światu. W 1945 roku rozpoczął czterotomową powieść pod tytułem „Les Chemins de la liberté” („Drogi wolności”), z których trzy ostatecznie tomy zostały napisane, kolejno: „L’Âge de raison” (1945; „Wiek męski”), „Le Sursis” (1945; „Zwłoka”) i La Mort dans l’âme (1949; „Rozpacz”). Po opublikowaniu trzeciego tomu Sartre zmienił zdanie co do użyteczności powieści jako środka komunikacji i zdecydował się powrócić do pisania sztuk teatralnych.

Pisarz, jak powiedział Sartre, musi próbować pokazać człowieka takim, jakim jest. Nigdzie człowiek nie jest bardziej człowiekiem niż wtedy, gdy jest w akcji, i dokładnie to przedstawia dramat. W ramach tego też medium Sartre pisał już w czasie wojny, gdy jedna sztuka następowała po drugiej: „Les Mouches” (1943; „Muchy”), Huis-clos (1944; „Przy drzwiach zamkniętych”), „Les Mains sale” ( 1948; „Brudne ręce”), „Le Diable et le bon dieu” (1951; „Diabeł i Pan Bóg”), „Nekrassov” (1955) i „Les Séquestrés d’Altona” (1959; „Więźniowie z Altony”). Wszystkie sztuki, podkreślając surową wrogość człowieka do człowieka, wydają się być w przeważającej mierze pesymistyczne; jednak, zgodnie z wyznaniem samego Sartre’a, ich treść nie wyklucza możliwości moralności zbawienia. Inne publikacje z tego samego okresu obejmują książkę „Baudelaire” (1947), następnie etyczne studium francuskiego pisarza i poety Jeana Geneta zatytułowane „Saint Genet, comédien et martyr” (1952; „Święty Genet, aktor i męczennik”) oraz niezliczone artykuły, które zostały opublikowane w „Les Temps Modernes”, miesięcznym przeglądzie założonym i redagowanym przez Sartre i Simone de Beauvoir. Artykuły te zostały później zebrane w kilku tomach pod tytułem „Sytuacje” (1947, 1948 i 1949).

Działalność polityczna

Po drugiej wojnie światowej Sartre aktywnie interesował się francuskimi ruchami politycznymi, a jego skłonności do lewicy stały się znacznie wyraźniejsze. Stał się jawnym wielbicielem Związku Radzieckiego, chociaż opierał się członkostwu w partii komunistycznej. W 1954 roku odwiedził Związek Radziecki, Skandynawię, Afrykę, Stany Zjednoczone i Kubę. Jednak wraz z wejściem sowieckich czołgów do Budapesztu w 1956 roku nadzieje Sartre’a na komunizm zostały niestety zmiażdżone. W „Les Temps Modernes” napisał długi artykuł „Le Fantôme de Staline” („Upiór Stalina”), w którym potępił zarówno sowiecką interwencję, jak i podporządkowanie się francuskiej partii komunistycznej dyktatowi Moskwy. Z biegiem lat ta krytyczna postawa otworzyła drogę do formuły szerzej znanej pod nazwą „Sartrian Socialism”, która znalazłaby swój wyraz w nowym ważnym dziele, „Critique de la raison dialectique” (1960; „Krytyka dialektycznego rozumu”). Sartre postanowił tam krytycznie zbadać marksistowską dialektykę i odkrył, że nie da się jej użyć efektywnie w sowieckiej formie. Chociaż nadal uważał, że marksizm jest jedyną filozofią obecnych mu czasów, przyznał, że skostniał i zamiast dostosowywać się do konkretnych sytuacji, zmusza to, co konkretyzuje go do z góry określonego uniwersum. Niezależnie od swoich podstawowych, ogólnych zasad, marksizm musi nauczyć się według Sartre’a rozpoznawać konkretne okoliczności egzystencjalne, które różnią się w zależności od zbiorowości i szanować indywidualną wolność człowieka. Jego „Krytyka dialektycznego rozumu”, nieco zepsuta zdaniem innych krytyków przez kiepską formę, jest w istocie książką imponującą i piękną, zasługującą na więcej uwagi niż dzieła popełniane do tej pory. Tymczasem autor zrezygnował z planowanego drugiego tomu. Zamiast tego Sartre przygotował do publikacji swoje „Les Mots” („Słowa”), za którą otrzymał w 1964 roku Literacką Nagrodę Nobla.

Ostatnie lata

Od 1960 do 1971 roku większość uwagi Sartre’a skupiła się na napisaniu czterotomowego studium zatytułowanego „Flaubert”. Wiosną 1971 roku ukazały się dwa tomy liczące łącznie około 2130 stron. To ogromne przedsięwzięcie miało na celu zaprezentowanie czytelnikowi „totalnej biografii” słynnego francuskiego pisarza Gustave’a Flauberta – za pomocą podwójnego narzędzia: z jednej z drugiej strony, koncepcja historii i klasy Karola Marksa, a z drugiej strony poprzez iluminacje ciemnych zakamarków ludzkiej duszy w świetle teorii i metod Zygmunta Freuda, mianowicie poprzez eksplorację dzieciństwa tytułowej postaci i relacji rodzinnych. Chociaż czasami pojawia się geniusz Sartre’a, a jego płodność jest naprawdę niewiarygodna, sama objętość pracy i drobiazgowa analiza nawet najmniejszego flaubertowskiego powiedzenia niewątpliwie utrudniają pełną radość z podejmowanej lektury.

Sartre odsunął się od swojego pisarskiego biurka w 1971 roku i pisał później bardzo niewiele. Kierując się mottem, że „zaangażowanie jest aktem, a nie słowem”, Sartre często wychodził na ulice, aby uczestniczyć w zamieszkach, w sprzedaży literatury lewicowej i innych działaniach, które jego zdaniem były sposobem na promowanie „rewolucji”. Paradoksalnie, ten sam radykalny socjalista Sartre opublikował w 1972 roku trzeci tom pracy zatytułowanej „Flaubert, L’Idiot de la famille”, czyli kolejną książkę o takim zagęszczeniu analitycznej treści, że zdaniem niektórych krytyków tylko burżuazyjny intelektualista może ją przeczytać.

Ogromna produktywność Sartre’a dobiegła końca. Jego umysł, wciąż czujny i aktywny, przeszedł przez medialne wywiady i miał już pisać głównie scenariusze do filmów. Pracował także nad książką dotyczącą etyki. Jednak jego moc nie była już mocą geniusza w pełnej produktywności. Sartre stracił wzrok, a jego zdrowie się pogorszyło.

W kwietniu 1980 roku wybitny wórca zmarł na raka płuc. Jego bardzo imponujący pogrzeb, w którym uczestniczyło około 25 000 osób, przypominał pogrzeb Victora Hugo, ale bez oficjalnego uznania, jakie otrzymał jego wybitny poprzednik. Ci, którzy tam byli, byli zwykłymi ludźmi, czyli tymi, których praw pióro Jean’a Paula Sartre’a zawsze broniło.

Ciekawostki o Jeanie-Paulu Sartrze

• W latach 60. Sartre podupadł na zdrowiu, czego powodem było nałogowe zażywanie amfetaminy oraz alkoholu.
• Głośna została zwłaszcza odmowa przyjęcia przez Sartre’a literackiej Nagrody Nobla, a to w literackim uznaniu za autobiograficzną powieść „Słowa” z 1964 roku. Autor dzieła uzasadnił tę swoją decyzję tym, że nikt nie powinien być „uwieczniony” za swego życia. Ponadto uważał tenże honor za czynnik ograniczający jego wolność.
• Krewnym matki Sartre’a był słynny filozof Albert Schweitzer.
• Clue filozoficznego oraz społecznego podejścia Sartre’a do stosunków zarówno międzyludzkich, jak i jego samego do siebie, był stopień natężenia antypatii drobnomieszczańskich, który żył w Sartrze szczególnie mocno.
• W 1972 Sartre stracił wzrok na skutek wylewu krwi do mózgu. Nie zaprzestał jednak tworzenia: swoje książki i artykuły Sartre dyktował, wciąż prowadząc debaty i angażując się politycznie.
• Był przez lata ideowym ambasadorem ZSRR – Sartre popierał politykę Związku Radzieckiego. Dopiero kontekst jawnej przemocy ZSRR wobec państw satelickich Bloku Wschodniego zniechęcił Sartre’a wobec owej sympatii.

Cytaty Jeana-Paula Sartre’a

„Dogmatyk, wątpiłem o wszystkim oprócz jednego – że jestem wybrańcem wątpienia, odbudowywałem jedną ręką to, co burzyłem drugą, a niepokój uważałem za gwarancję swojego bezpieczeństwa; byłem szczęśliwy.”

„Piekło to inni.”

„Moja prawda, mój charakter i moje imię były w rękach osób dorosłych; nauczyłem się widzieć siebie ich oczyma; byłem dzieckiem, owym potworem, którego dorośli fabrykują ze swoich niedosytów.”

Źródła

https://pl.wikipedia.org/wiki/Jean-Paul_Sartre
https://www.britannica.com/biography/Jean-Paul-Sartre/Political-activities
https://www.biography.com/scholar/jean-paul-sartre
https://www.polskieradio.pl/39/156/Artykul/1151378,JeanPaul-Sartre-%e2%80%93-bal-sie-ze-straci-wolnosc